Justicia adhatoda L., znana pod nazwą wasaka lub adhatoda, to roślina o wieloletnim zastosowaniu w zielarstwie Azji Południowej. Pochodzi z tradycji ajurwedyjskiej, gdzie wykorzystywana jest głównie jako surowiec śluzowy w preparatach dla układu oddechowego. Coraz częściej interesują się nią także europejscy fitoterapeuci, ze względu na bogaty skład alkaloidowy i wyraźne działanie farmakologiczne. Surowiec należy do mniej znanych w Europie, ale docenianych przez praktyków specjalizujących się w medycynie roślinnej Azji.
Nazwa łacińska i polska
- Nazwa łacińska: Justicia adhatoda L.
- Nazwa polska: wasaka, adhatoda, malabarski krzew kaszlowy
Rodzina botaniczna
- Rodzina: Acanthaceae (akantowate)
- Charakterystyka rodziny: Rośliny zielne lub krzewiaste, często tropikalne. Typowe są liście naprzeciwległe, kwiaty grzbieciste, owoc w formie torebki z wyrzucającymi się nasionami.
Pochodzenie i występowanie
Naturalnie występuje w Indiach, Nepalu, Bangladeszu, Sri Lance i Mjanmie. Rośnie dziko na nizinach i w dolinach do wysokości ok. 1300 m n.p.m. Preferuje gleby gliniasto-piaszczyste, dobrze przepuszczalne, lekko kwaśne (pH 5,5–6,5). Lubi stanowiska słoneczne lub półcieniste. Roślina jest odporna na suszę i dobrze adaptuje się do warunków ogrodowych w klimacie tropikalnym.
Charakterystyka
- Pokrój: gęsty, wiecznie zielony krzew o wysokości 1–2,5 m.
- Liście: naprzeciwległe, lancetowate, długości 10–15 cm, całobrzegie, ciemnozielone, z wyraźnym unerwieniem.
- Kwiaty: białe lub bladoliliowe, z fioletowymi żyłkami, zebrane w groniaste kwiatostany w kątach liści. Kwitnie od stycznia do marca (w klimacie tropikalnym).
- Owoc: podłużna, dwukomorowa torebka, nasiona drobne.
- Korzeń: palowy, dobrze rozwinięty.
- Cecha terenowa: charakterystyczny zapach liści po roztarciu – cierpki, lekko mentolowy.
Składniki aktywne
-
Główne związki czynne:
- alkaloidy: wazycyna (vasicine) – do 0,5–1,3% w suchej masie liści, wazycynon (vasicinone),
- flawonoidy: luteolina, apigenina,
- saponiny, garbniki, śluzy, olejki eteryczne,
- kwasy organiczne (m.in. askorbinowy, ferulowy).
Substancje aktywne są stabilne w suszu, o ile zachowane są warunki chłodnego i suchego przechowywania (poniżej 25°C, wilgotność względna poniżej 60%).
Zbiór i przygotowanie
- Czas zbioru: późna zima do wczesnej wiosny (luty–marzec w klimacie subtropikalnym), w Polsce możliwy zbiór w warunkach szklarniowych.
- Pora dnia: rano, po odparowaniu rosy.
- Zbierane części: liście (najwyższa zawartość wazycyny przed kwitnieniem), rzadziej kwiaty.
- Suszenie: cienką warstwą, w przewiewnym miejscu, w temperaturze nieprzekraczającej 40°C. Chronić przed światłem.
- Przechowywanie: w zamkniętych, szklanych lub metalowych pojemnikach; maksymalnie do 6 miesięcy.
- Różnicowanie gatunkowe: nie mylić z innymi gatunkami Justicia – identyfikacja przez kształt liścia, układ nerwów i barwę kwiatów.
Uwagi dla zielarzy
- Ocena organoleptyczna: liście suche – oliwkowozielone do brązowawych, łamliwe, zapach ostry, smak gorzkawy i ściągający.
- Test jakości: najlepszy surowiec pochodzi z roślin uprawianych w warunkach kontrolowanych, zbieranych przed kwitnieniem.
- Wpływ środowiska: nasłonecznienie i typ gleby mają wpływ na zawartość alkaloidów – najwyższa w miejscach słonecznych, glebach przepuszczalnych.
- Błędy zbioru: zbiór po kwitnieniu lub zbyt późny susz powoduje obniżenie zawartości substancji czynnych.
Ciekawostka historyczna lub kulturowa
Liście adhatody były stosowane w medycynie Siddha i ajurwedyjskiej już w starożytnych Indiach – palono je jako środek do inhalacji w przypadku kaszlu i duszności. W starożytnych tekstach sanskryckich nazywana była Vasaka – co oznacza „oczyszczająca oddech”.
Bibliografia
- Dhuley, J. N. (1999). Antitussive effect of Adhatoda vasica extract on mechanical or chemical stimulation-induced coughing in animals. Journal of Ethnopharmacology, 67(3), 361–365. https://doi.org/10.1016/S0378-8741(99)00096-0
- Flesková, D., et al. (2012). Antitussive effect of pectic arabinogalactan from Adhatoda vasica. Pharmaceutical Biology, 50(9), 1174–1179. https://doi.org/10.3109/13880209.2012.656844
- Khan, M. A., et al. (2018). Pharmacological activities of Justicia adhatoda – A review. Pakistan Journal of Pharmaceutical Sciences, 31(2), 469–474. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29618423/
- WHO. (2002). WHO monographs on selected medicinal plants, Volume 2, pp. 33–43. Geneva: World Health Organization. https://apps.who.int/iris/handle/10665/42052
