Bez czarny (łac. Sambucus nigra L.) to pospolity krzew lub niewielkie drzewo z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliaceae), szeroko rozpowszechnione w Europie oraz zachodniej i środkowej części Azji. W Polsce spotykany jest na niżu i w niższych partiach gór, rosnąc dziko w lasach, zaroślach, parkach, a także w pobliżu siedlisk ludzkich. Osiąga do 5 metrów wysokości, charakteryzuje się nieparzystopierzastymi liśćmi, białymi kwiatami zebranymi w baldachy oraz kulistymi, ciemnofioletowymi owocami przypominającymi jagody.
Surowiec Zielarski
Do celów leczniczych wykorzystuje się różne części rośliny:
- Kwiaty bzu czarnego (Flos Sambuci): Zbierane w czerwcu w fazie rozkwitu. Suszone w cienkiej warstwie, w miejscach zacienionych i przewiewnych. Po wysuszeniu ociera się je przez sita, odrzucając szypułki[1].
- Owoce bzu czarnego (Fructus Sambuci): Zbierane w sierpniu, gdy nabiorą lśniącej, czarnej barwy. Suszone najczęściej w suszarniach ogrzewanych, a następnie ocierane przez sita, podobnie jak kwiaty[1].
- Kora z korzeni (Cortex Sambuci) i korzenie (Radix Sambuci): Również mają znaczenie w lecznictwie[1].
- Liście bzu czarnego (Folium Sambuci)[1].
Podstawowe Związki Czynne
Kwiaty bzu czarnego[1]
- Flawonoidy: rutyna, kwercetyna, astragalina, izokwercetyna. Odpowiadają za uszczelnianie i zwiększanie elastyczności ścian naczyń włosowatych (działanie witaminy P).
- Kwasy wielofenolowe: kawowy, chlorogenowy.
- Kwasy organiczne: walerianowy, ferulowy.
- Garbniki.
- Śladowe ilości olejku eterycznego.
- Nieznany związek zwiększający wydzielanie potu.
- Produkty rozpadu glikozydu sambunigryny.
- Sole mineralne (do 9%).
Owoce bzu czarnego[1]
- Cukry redukujące: około 20%.
- Pektyny: około 3,5%.
- Garbniki: około 3%.
- Barwniki antocyjanowe (zespół 3 barwników).
- Kwasy wielofenolowe.
- Kwasy organiczne: jabłkowy, askorbowy (witamina C).
- Witaminy z grupy B.
- Karotenoidy.
- Sole mineralne.
Działanie i Właściwości Lecznicze
Kwiaty bzu czarnego
- Napotnie: pobudzają ośrodki regulujące wydzielanie potu[1], powszechnie stosowane w chorobach gorączkowych[3].
- Moczopędnie: działanie to przypisuje się obecności flawonoidów[1][3].
- Uszczelniająco i wzmacniająco na naczynia włosowate: dzięki flawonoidom o właściwościach witaminy P (np. rutyna), zapobiegają przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewnątrz włośniczek[1][2].
- Rozkurczowo[2].
Owoce bzu czarnego
- Napotnie i moczopędnie: działanie łagodne[1][2].
- Przeczyszczająco/Rozwalniająco: działanie łagodne[1][2].
- Detoksykacyjnie: pomagają usuwać z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii oraz egzogenne toksyny wraz z potem, moczem i kałem[1][2].
- Przeciwbólowo: opóźniają reakcję bólową pochodzenia ośrodkowego (słabsze od morfiny, ale nie wywołują zależności)[1][2].
- Przeciwreumatycznie i przeciwzapalnie[2].
Liście bzu czarnego
- Moczopędnie i napotnie[2].
- Słabo żółciopędnie i rozwalniająco[2].
- Wzmacniają odporność na choroby zakaźne[1][2].
Rdzeń białych młodych gałęzi
- Moczopędnie, przeczyszczająco, antyreumatycznie[2].
- Zapobiega dnie[2].
- Rozpuszcza kamicę nerkową i żółciową[2].
- Właściwości przeciwpadaczkowe[2].
Działania Niepożądane
W dawkach terapeutycznych surowiec nie wywołuje działania szkodliwego[1][2]. Należy jednak zachować ostrożność, ponieważ spożywanie surowych kwiatów i niedojrzałych owoców jest szkodliwe[4].
Zastosowanie
Wewnętrzne
- Kwiaty bzu czarnego:
- Środek napotny w chorobach z podwyższoną temperaturą (np. grypa, przeziębienia, różyczka, szkarlatyna)[1][2][3].
- Uzupełniający lek moczopędny (w zapaleniu pęcherza moczowego, kamicy moczowej)[1][2].
- W chorobach przebiegających ze zwiększoną przepuszczalnością naczyń włosowatych[1].
- W astmie, katarze, zapaleniu oskrzeli, gruźlicy[2].
- W chorobach skórnych, czyrakach[2].
- Owoce bzu czarnego:
- Środek odtruwający i ułatwiający usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii (zwłaszcza w chorobie gośćcowej, chorobach zakaźnych, niektórych schorzeniach skórnych, np. łuszczycy)[1][2].
- Nieswoisty wspomagający środek przeciwbólowy w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trójdzielnego, bólach neuralgicznych, migrenie[1][2].
- Łagodny środek przeczyszczający w zaparciach[1][2].
- W nerwicach, stanach zapalnych żołądka, biegunce, niedomaganiach wątroby, niestrawności, żółtaczce[2].
- Rdzeń białych młodych gałęzi:
- W reumatyzmie, artretyzmie, dnie, zapaleniu nerek, kamicy moczowej, padaczce samoistnej, gromadzeniu się wody w tkankach[2].
- Liście:
- W grypie, przeziębieniach i lekkich zaburzeniach trawiennych[2].
Zewnętrzne
- Kwiaty bzu czarnego:
- Do płukania w anginie, zapaleniu jamy ustnej i gardła[1][3].
- Do okładów w zapaleniu spojówek i brzegów powiek[1][3].
- Do kąpieli kosmetycznych, na odmrożenia, do obmywania oczu w przypadku dolegliwości takich jak egzema powiek[1][2][3].
Sposoby Użycia
Odwar z kwiatów bzu[1]
1-1,5 łyżki kwiatów zalać 1 szklanką zimnej wody, ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3 minuty. Odstawić na 15 min i przecedzić.
- Jako środek moczopędny: Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami.
- Jako środek napotny i przeciwgorączkowy: Wypić wieczorem po posiłku szklankę odwaru z dodatkiem 1-2 łyżek syropu malinowego.
- Zewnętrznie: Z dodatkiem 1/2 łyżeczki Azulanu do okładów i płukania jamy ustnej.
Odwar z owoców bzu czarnego[1]
1-2 łyżki owoców zalać 1 szklanką zimnej wody. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić.
- Jako środek moczopędny: Pić 1/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami.
- Jako środek przeciwbólowy i ułatwiający wypróżnienie: Pić 1/2-2/3 szklanki po jedzeniu. Działanie przeciwbólowe można zwiększyć, dodając 1-2 łyżki soku z owoców bzu czarnego.
- W przypadku nerwobólu lub migreny: Sporządzić odwar z 4 łyżek owoców w 1,5 szklanki wody i wypić w ciągu dnia w 2-3 porcjach.
Sok z owoców bzu[1]
Dojrzałe, umyte i przebrane owoce bzu czarnego ogrzewać w naczyniu, stale mieszając, aż popękają i puszczą sok. Rozetrzeć na miazgę i małymi porcjami wyciskać w płóciennym woreczku. Otrzymany sok pozostawić do odstania, przecedzić, dodać cukru w proporcji 1:1, gotować kilka minut i rozlać do butelek lub słoików. Pozostały miąższ z cukrem można przetworzyć na powidła.
- Sok: Pić 2-3 razy dziennie po 1-2 łyżek jako środek pomocniczy w nerwobólach, zapaleniu korzonków nerwowych, grypie, przeziębieniach i lekkich zaburzeniach trawiennych.
- Powidła: Spożywać w tym samym celu 1-4 razy dziennie po 1 łyżeczce, lub jako dodatek do konfitur, przecierów i kompotów.
Odwar z białej kory (z młodych gałęzi)[2]
Odwar z 2 łyżek rozdrobnionej białej kory na 1 litr wody. Wygotować do połowy. Pić w ciągu dnia przy reumatyzmie i gromadzeniu się wody w organizmie.
Bibliografia
[1] Ożarowski, Aleksander, i Wacław Jaroniewski. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1987.
[2] Górnicka, Jadwiga. Apteka natury. Poradnik zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo AWM, 1997.
[3] Senderski, Mateusz Emanuel. Prawie wszystko o ziołach i ziołolecznictwie. Warszawa: Wydawnictwo AWM, 2017.
[4] Duke, James A. Księga zdrowia. Ziołowa apteka domowa. Warszawa: Wydawnictwo Publicat, 2007.
