Zbiór, suszenie i przechowywanie surowców zielarskich – jak zachować moc ziół?

Aby rośliny lecznicze mogły w pełni spełnić swoje zadanie, muszą być pozyskane, wysuszone i przechowywane zgodnie z zasadami, które uwzględniają ich naturalny rytm, skład chemiczny i delikatność struktury. Prawidłowo przeprowadzony proces gwarantuje ich skuteczność i bezpieczeństwo. Sprawdź, jak to robić krok po kroku – zgodnie z wielowiekową tradycją i współczesną wiedzą zielarską.

Dlaczego odpowiedni zbiór i suszenie surowców zielarskich ma kluczowe znaczenie?

Zioła lecznicze zawdzięczają swoje działanie obecności określonych związków czynnych – olejków eterycznych, alkaloidów, flawonoidów, garbników, glikozydów i wielu innych. Ich ilość w roślinie nie jest stała – zależy m.in. od fazy rozwoju, pory dnia, pogody i metody zbioru. Niewłaściwie zerwane, przesuszone lub przechowywane zioła mogą utracić większość wartości, a nawet stać się szkodliwe.

Aleksander Ożarowski – wybitny fitoterapeuta – wielokrotnie podkreślał, że podstawą skutecznego działania rośliny jest jakość surowca. A ta zaczyna się już w momencie zbioru.

Kiedy i co zbierać? Optymalne terminy zbioru ziół

Zasada ogólna brzmi: każdą część rośliny zbieramy w momencie, gdy zawiera najwięcej substancji czynnych. W zależności od rodzaju surowca terminy te różnią się znacznie:

Zasady zbioru podstawowych części roślin:

• Kora (Cortex): wczesna wiosna, gdy roślina rozpoczyna wegetację (np. wierzba, dąb). Zbiera się z młodych, zdrowych gałęzi (2–4-letnich), wyłącznie ze ściętych pędów.
• Korzenie i kłącza (Radix, Rhizoma): późna jesień, zima lub wczesna wiosna – w okresie spoczynku rośliny. Przed kwitnieniem (np. kozłek).
• Kwiaty i kwiatostany (Flos, Inflorescentia): początek lub pełnia kwitnienia. Nigdy kwiaty przekwitłe. Zbiera się delikatnie, najlepiej w południe.
• Ziele (Herba): zazwyczaj na początku kwitnienia – wtedy całe nadziemne części zawierają najwięcej składników czynnych.
• Liście (Folium): w pełni rozwoju, zanim zaczną żółknąć lub zasychać. Rano, po obeschnięciu rosy.
• Owoce i nasiona (Fructus, Semen): gdy są dojrzałe, ale nie przejrzałe. Zbyt miękkie sklejają się w suszeniu.
• Pączki (Gemmae): późna zima lub bardzo wczesna wiosna – tuż przed pęknięciem.

🕒 Ważne: zbiór najlepiej prowadzić w słoneczne dni, w porze przedpołudniowej – wtedy zawartość substancji czynnych jest najwyższa. Unika się dni deszczowych i wilgotnych, z wyjątkiem niektórych owoców (np. kminek), które można zbierać z rosą.

Jak suszyć zioła, by zachować ich właściwości?

Suszenie to etap równie ważny jak zbiór – decyduje o trwałości i sile działania surowca. Proces ten powinien być szybki, ale łagodny, by zminimalizować straty składników lotnych i wrażliwych na temperaturę.

Metody suszenia:

• Naturalne suszenie (najczęstsze):

  • W cieniu, w przewiewnym miejscu, na papierze lub siatce (np. poddasza, altany).
  • Nie wolno wystawiać liści, kwiatów i ziela na bezpośrednie słońce – tracą kolor i właściwości.
  • Odpowiednie dla: liści, kwiatów, ziela.

• Suszarnie ogrzewane:

  • Niezbędne przy wilgotnej pogodzie, suszeniu owoców, korzeni i kłączy.
  • Temperatura: 30–60°C, przy surowcach olejkowych nie przekraczać 35°C!
  • Wymagana dobra wentylacja.

Praktyczne wskazówki:

• Grubsze korzenie przecina się wzdłuż dla lepszego wysuszenia.
• Surowce rozkłada się cienką warstwą – im szybciej wyschną, tym lepiej.
• Nie wysycha równomiernie? Szczególną uwagę zwróć na łodygi, ogonki liściowe i kłącza.

Przechowywanie ziół – jak zachować jakość?

Nawet najlepiej wysuszony surowiec może stracić wartość, jeśli będzie niewłaściwie przechowywany. Zioła łatwo wchłaniają wilgoć, zapachy i ulegają utlenieniu pod wpływem światła.

Zasady przechowywania:

• Opakowania: papierowe torby, lniane woreczki, blaszane pudełka lub szklane słoje z zakrętką.
• Miejsce: suche, chłodne, ciemne, przewiewne.
• Czas przechowywania: większość ziół – do roku. Wyjątek: np. kora kruszyny, która dojrzewa przez 12 miesięcy i dopiero po tym czasie nadaje się do użycia.

Ochrona przed szkodnikami:

• Korzenie i owoce są szczególnie narażone na gryzonie i owady.
• Przykład: owoc anyżu lubią myszy, a korzeń kozłka przyciąga koty!

Przeciwwskazania i ostrożność

• Nie zbieraj ziół w miejscach zanieczyszczonych: przy drogach, torach kolejowych, zakładach przemysłowych – mogą zawierać metale ciężkie i inne toksyny.
• Nie mieszaj ziół o różnym czasie zbioru i przeznaczeniu.
• Zbieraj wyłącznie gatunki rozpoznane i przeznaczone do celów leczniczych. Pomyłki bywają niebezpieczne.

Ciekawostka: Rytm słońca i fazy rośliny

Badania fitochemiczne potwierdzają, że zawartość związków czynnych zmienia się nawet w ciągu dnia. Dla większości roślin optymalny czas zbioru to południe – wówczas stężenie fitoskładników jest najwyższe. W dawnym zielarstwie uwzględniano także fazy księżyca i znaki zodiaku – dziś wiemy, że kluczowe są światło i wilgotność.

Podsumowanie – najważniejsze zasady zbioru i suszenia ziół

1. Zbieraj o właściwej porze – zgodnie z fazą rozwoju rośliny i pogodą.
2. Susz szybko, ale delikatnie – unikaj słońca, stosuj niskie temperatury dla surowców olejkowych.
3. Przechowuj w ciemnym, suchym miejscu, w szczelnych, naturalnych opakowaniach.
4. Nie zbieraj ziół w miejscach skażonych środowiskowo.
5. Wymieniaj surowce co roku, by mieć pewność ich jakości i skuteczności.

Źródła:

• Ożarowski A., Jaroniewski W., Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, PZWL.
• WHO Monographs on Selected Medicinal Plants.