Choć rośliny lecznicze towarzyszą człowiekowi od tysięcy lat, dopiero nowoczesna nauka pozwoliła precyzyjnie zidentyfikować związki odpowiedzialne za ich działanie terapeutyczne. Poznaj najważniejsze grupy substancji czynnych w ziołach i dowiedz się, jakie mają właściwości, zastosowanie i przeciwwskazania.
Co decyduje o leczniczym działaniu roślin?
Wartość lecznicza roślin nie wynika z ich wyglądu, smaku czy tradycji stosowania, lecz z obecności określonych związków chemicznych – substancji czynnych o potwierdzonym działaniu fizjologicznym. To właśnie te związki odpowiadają za efekt terapeutyczny ziół i roślin stosowanych w fitoterapii.
Na świecie opisano blisko 450 000 gatunków roślin wyższych, z czego tylko około 10–15% przebadano pod kątem chemicznym i farmakologicznym. Około 20 000 z nich uznawanych jest za lecznicze, jednak zaledwie 1884 znalazły się w oficjalnych lekospisach. W Polsce roślin o statusie leczniczym jest około 230.
Badania nad składem chemicznym roślin rozpoczęły się na początku XIX wieku – w 1804 roku Friedrich Sertürner wyizolował morfinę z opium. Od tego czasu wyodrębniono już ponad 100 000 różnych związków chemicznych z roślin. Wiele z nich wykazuje zaskakujące podobieństwo do substancji występujących w organizmach ludzi i zwierząt, co potwierdza ewolucyjne pokrewieństwo obu światów.
Najważniejsze grupy substancji czynnych w roślinach leczniczych
1. Glikozydy – zróżnicowane działanie, wysoka aktywność biologiczna
Glikozydy to związki składające się z części cukrowej (glikonu) i niecukrowej (aglikonu), która często decyduje o ich działaniu:
- Kardenolidowe – wpływają na pracę serca (np. digoksyna z naparstnicy purpurowej),
- Antraglikozydy – działają przeczyszczająco (np. w rzewieniu, aloesie, kruszynie),
- Antocyjanowe – poprawiają mikrokrążenie, wzrok (np. borówka czernica, czarna porzeczka),
- Saponinowe – działają wykrztuśnie i przeciwzapalnie (np. pierwiosnek, mydlnica),
- Goryczowe – pobudzają trawienie (np. goryczka, tysiącznik),
- Fenolowe i irydoidowe – działanie przeciwzapalne, bakteriobójcze.
2. Alkaloidy – silne i wielokierunkowe działanie
To zasadowe związki zawierające azot, często bardzo aktywne farmakologicznie:
- Morfina, kodeina – przeciwbólowe i narkotyczne (mak lekarski),
- Atropina, skopolamina – rozkurczowe, rozszerzające źrenice (bieluń, pokrzyk),
- Rezerpina – obniżająca ciśnienie i uspokajająca (rauwolfia),
- Winblastyna, winkrystyna – przeciwnowotworowe (barwinek różowy),
- Kofeina, teobromina – pobudzające (kawa, herbata, kakao).
Wiele alkaloidów to silne trucizny w nadmiernej dawce – ich stosowanie wymaga szczególnej ostrożności.
3. Flawonoidy – wszechstronne działanie ochronne
To barwne związki roślinne (najczęściej żółte), działające m.in.:
- Antyoksydacyjnie – neutralizują wolne rodniki,
- Przeciwzapalnie i przeciwwirusowo – hamują stany zapalne,
- Uszczelniająco na naczynia krwionośne – np. rutyna, kwercetyna (gryka, aronia, miłorząb),
- Estrogenopodobnie – np. izoflawony z czerwonej koniczyny.
4. Garbniki – działanie ściągające i przeciwbakteryjne
Są to związki polifenolowe o zdolności denaturacji białek:
- Zmniejszają przepuszczalność błon śluzowych (działanie ściągające),
- Hamują rozwój bakterii i wirusów,
- Stosowane w biegunkach, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła,
- Obecne m.in. w dębie, pięciorniku, borówce, herbacie.
5. Antrazwiązki – naturalne środki przeczyszczające
Pochodne antracenu, które pobudzają perystaltykę jelit:
- Występują w aloesie, kruszynie, senesie, rzewieniu,
- Działają po kilku godzinach od spożycia,
- Nie powinny być stosowane długotrwale – mogą prowadzić do przekrwienia miednicy mniejszej.
6. Saponiny – wykrztuśne i immunostymulujące
Związki glikozydowe o właściwościach pieniących i drażniących błony śluzowe:
- Ułatwiają odkrztuszanie śluzu (np. pierwiosnek, lukrecja),
- Pobudzają odporność,
- Mogą uszkadzać krwinki czerwone przy kontakcie z krwią – niewskazane przy wrzodach.
7. Związki cukrowe i śluzy – łagodzące i ochronne
Oprócz funkcji energetycznej, niektóre cukry i ich pochodne mają właściwości terapeutyczne:
- Inulina – prebiotyk (np. cykoria, mniszek),
- Śluzy roślinne – łagodzące dla układu pokarmowego i oddechowego (np. prawoślaz, len, ślaz).
Praktyczne zastosowanie związków czynnych
Związki czynne roślin są podstawą wielu produktów zielarskich:
- Herbatki i napary – najczęściej wykorzystują flawonoidy, śluzy i garbniki,
- Nalewki i ekstrakty – skoncentrowane preparaty glikozydów i alkaloidów,
- Syropy i wyciągi płynne – zawierają m.in. saponiny i związki śluzowe,
- Kapsułki i tabletki – standaryzowane na określony składnik czynny (np. kapsułki z rutyną, wyciągi z miłorzębu, karczocha),
- Maści i kremy – z garbnikami, flawonoidami, saponinami (np. kasztanowiec, arnika, nagietek).
Przeciwwskazania i środki ostrożności
Choć naturalne, związki czynne mogą wchodzić w interakcje z lekami i wywoływać skutki uboczne:
- Alkaloidy i glikozydy nasercowe – wymagają ścisłej kontroli dawkowania,
- Antrazwiązki – przeciwwskazane u kobiet w ciąży i w stanach zapalnych jelit,
- Garbniki – mogą utrudniać wchłanianie leków i minerałów przy dłuższym stosowaniu,
- Saponiny – niewskazane przy wrzodach żołądka,
- Flawonoidy i fitoestrogeny – mogą wpływać na gospodarkę hormonalną (np. w raku piersi zależnym od estrogenów).
Ciekawostki i najnowsze badania
- Rutyna i kwercetyna – intensywnie badane pod kątem działania przeciwzapalnego i ochronnego dla naczyń w chorobach układu krążenia [Riva et al., 2020].
- Saponiny z żeń-szenia – wykazują działanie neuroprotekcyjne i adaptogenne [Kim et al., 2021].
- Flawonoidy z propolisu i lipy – badane jako naturalne środki przeciwwirusowe w infekcjach dróg oddechowych [PubMed, 2023].
Podsumowanie – najważniejsze wnioski
- Związki czynne decydują o leczniczym działaniu roślin – ich znajomość pozwala na skuteczne i bezpieczne stosowanie ziół.
- Najważniejsze grupy to: glikozydy, alkaloidy, flawonoidy, garbniki, saponiny, śluzy, antrazwiązki.
- Działają wielokierunkowo: przeciwzapalnie, przeciwwirusowo, wzmacniająco, przeczyszczająco, uspokajająco.
- Suplementacja roślinna powinna być prowadzona świadomie – z uwzględnieniem przeciwwskazań i interakcji.
- Fitoterapia korzysta dziś z tradycji i nowoczesnych badań – warto łączyć wiedzę ludową z nauką.
Źródła:
-
Ożarowski A., Jaroniewski W. „Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie”, PZWL
