Skrzyp polny (Equisetum arvense L.)

Skrzyp polny to jedna z najlepiej poznanych i szeroko stosowanych roślin fitoterapeutycznych na świecie, oficjalny surowiec farmakopealny (Farmakopea Europejska, PolPharm). Ceniony w fitoterapii, szczególnie w terapii łagodnych stanów zapalnych układu moczowego, wspieraniu procesów remineralizacji tkanek oraz w pielęgnacji skóry i włosów. Liczne badania naukowe potwierdzają wysoką zawartość krzemionki rozpuszczalnej, właściwości diuretyczne i wspierające metabolizm tkanki łącznej oraz działanie antyoksydacyjne[1][2][3][4].

Nazwa łacińska i polska

• Equisetum arvense L. – skrzyp polny

Rodzina botaniczna

• Equisetaceae – skrzypowate
  Rośliny zarodnikowe o charakterystycznej segmentacji pędów i szczątkowych liściach.

Pochodzenie i występowanie

Występuje powszechnie w strefie umiarkowanej półkuli północnej (Europa, Azja, Ameryka Północna). Preferuje gleby lekkie, umiarkowanie kwaśne do obojętnych (pH 4,5–7), bogate w wilgoć, o małej zawartości wapnia. Typowe siedliska to pola, łąki, rowy, brzegi lasów, nieużytki i miejsca ruderalne do wysokości 1500 m n.p.m.[2][5][6].

Charakterystyka botaniczna i surowiec

Wieloletnia bylina do 10–50 cm wysokości, o dwóch rodzajach pędów:

• Pędy wiosenne: brunatne, nierozgałęzione, zakończone kłosem zarodnionośnym – NIE SĄ SUROWCEM ZIELARSKIM (brak wartości farmakologicznej, obecność substancji niepożądanych)[2][4][5].
• Pędy letnie (płonne): zielone, rozgałęzione, członowane, szorstkie i łamliwe, z charakterystycznymi okółkami. To właśnie one stanowią surowiec zielarski (Equiseti herba).

Różnicowanie: Skrzyp polny odróżnia się od skrzypu błotnego (E. palustre L.) – ten ostatni jest toksyczny! Skrzyp polny ma 6–18 żeber na pędzie głównym, więcej odgałęzień i rośnie raczej na terenach suchszych; skrzyp błotny: 4–8 żeber, mniej rozgałęzień, siedliska podmokłe[2][5][7].

Składniki aktywne

• Krzemionka (SiO₂) 5–10%, z czego 10–25% rozpuszczalnej w wodzie; występuje w formie amorficznej, z organicznym kompleksem flawonoidowym[1][2][3][4][6].
• Flawonoidy: głównie izokwercytryna, kemferol, kwercetyna (potwierdzona aktywność przeciwzapalna i antyoksydacyjna)[1][2][4].
• Saponiny (ekwisetonina), kwasy fenolowe (chlorogenowy, kawowy), śladowe alkaloidy (palustryna, nikotyna), sole mineralne (potas, wapń, magnez, mangan), fitosterole, niewielkie ilości witaminy C[2][3][5].

Zbiór i przygotowanie surowca

• Zbierać wyłącznie pędy letnie (zielone, płonne) – od połowy czerwca do sierpnia, przy słonecznej pogodzie, po obeschnięciu rosy.
• Nie zbierać pędów wiosennych! (brunatnych, nierozgałęzionych) – nie mają wartości farmakologicznej i mogą zawierać substancje niepożądane[2][4][5].
• Suszenie: cienką warstwą w cieniu, w temperaturze do 40°C – zachowuje zielony kolor i szorstkość.
• Przechowywanie: w szczelnych, nieprzezroczystych pojemnikach, chronić przed wilgocią i światłem.
• Nie zbierać z miejsc zanieczyszczonych, nawożonych przemysłowo lub przydrożnych[2][4][5][6].

Uwagi dla zielarzy

• Surowiec: szorstki, łamliwy, jasnozielony, bez śladów stęchlizny.
• Najwyższa zawartość krzemionki w roślinach rosnących na glebach lekkich, piaszczystych, wilgotnych, z niewielką zawartością wapnia.
• Test organoleptyczny: łamliwy, wyraźnie szorstki, z lekko trawiastym zapachem.
• Odróżnianie od innych gatunków skrzypu jest kluczowe dla bezpieczeństwa i jakości surowca – w razie wątpliwości unikać zbioru z niepewnych stanowisk![2][5][7]

Ciekawostka historyczna / etnobotaniczna

Od czasów starożytnych skrzyp używany był do czyszczenia i polerowania metali, narzędzi i drewna – ze względu na wysoką zawartość krzemionki. W Europie Centralnej ceniony również w tradycji ludowej jako roślina oczyszczająca, „naprawiająca”[4][6].

Przepisy i zastosowanie praktyczne

1. Napar z ziela skrzypu polnego

• Przygotowanie: 1 łyżkę (2–3 g) suszonego ziela zalać 200 ml wrzątku, parzyć pod przykryciem 10–15 minut, przecedzić.
• Zastosowanie: Wspomagająco przy łagodnych infekcjach i stanach zapalnych dróg moczowych, przy nadmiernej łamliwości włosów i paznokci, jako środek remineralizujący i moczopędny[1][2][3][4][5].

2. Odwar z ziela skrzypu polnego

• Przygotowanie: 2 łyżki suszonego ziela (ok. 5 g) zalać 250 ml zimnej wody, doprowadzić do wrzenia, gotować 10 minut, odstawić na 15 minut, przecedzić.
• Zastosowanie: Do płukanek, okładów na trudno gojące się rany, podrażnienia skóry i odleżyny; jako płukanka do jamy ustnej przy stanach zapalnych oraz do stosowania doustnego w profilaktyce kamicy nerkowej i wsparciu metabolizmu tkanki łącznej[2][3][5][6].

3. Świeży sok ze skrzypu polnego

• Przygotowanie: Świeże, młode pędy rozdrobnić, wycisnąć sok przez gazę.
• Zastosowanie: Zewnętrznie – do okładów na drobne pęknięcia naskórka, uszkodzenia skóry, przyspieszenie gojenia, tradycyjnie także wzmacniająco na naczynia włosowate[5][7].

4. Kąpiel z dodatkiem skrzypu polnego

• Przygotowanie: 100–150 g suszonego ziela zalać 2 l zimnej wody, zagotować, gotować 15 minut, przecedzić do wanny z wodą.
• Zastosowanie: Do kąpieli remineralizujących, w pielęgnacji skóry suchej i nadmiernie łamliwej, pomocniczo w rekonwalescencji po urazach ortopedycznych i przy dolegliwościach reumatycznych[2][3][6].

Bibliografia

1. EMA/HMPC/150848/2012 – Assessment report on Equisetum arvense L., herba, European Medicines Agency, 2012.
2. ESCOP Monographs – Equisetum arvense L., herba, The European Scientific Cooperative on Phytotherapy, 2021.
3. Pharmacopoea Europaea 11.0 – Equiseti herba, EDQM, 2023.
4. Wichtl M., Teedrogen und Phytopharmaka, Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart 2023.
5. Ożarowski A., Jaroniewski W., Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, IWZZ, Warszawa 1987.
6. Kuźnicka B., Dziak M., Zioła i ich stosowanie, PZWL, Warszawa 1987.
7. Górnicka J., Apteka natury. Poradnik zdrowia, Warszawa.

Przepisy z zastosowaniem skrzypu polnego znajdziesz także w sekcji „Zioła – opisy i właściwości”.