Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.) to jedno z najważniejszych ziół stosowanych w tradycyjnej fitoterapii zewnętrznej. Znany od starożytności, był szeroko wykorzystywany przez greckich i rzymskich lekarzy, m.in. Dioskurydesa i Galena. Nazwa łacińska „Symphytum” pochodzi od greckiego „symphyo” – „zrastać się”, co dobrze oddaje jego zastosowanie: wspomaganie gojenia ran, urazów i złamań. Choć wewnętrzne stosowanie żywokostu jest dziś odradzane ze względu na zawartość alkaloidów pirolizydynowych, zewnętrzne preparaty nadal cieszą się uznaniem zielarzy, szczególnie w leczeniu bólu, stanów zapalnych oraz regeneracji tkanek.
Właściwości lecznicze
Głównym składnikiem aktywnym żywokostu jest allantoina – związek, który stymuluje regenerację komórek, przyspiesza gojenie tkanek i łagodzi stany zapalne [1]. Obecne są również śluz roślinny, garbniki, kwas rozmarynowy, fenolokwasy i niewielkie ilości alkaloidów pirolizydynowych (PAs) [2].
Działania farmakologiczne:
- Przeciwzapalne – kwas rozmarynowy i inne fenole hamują mediatory stanu zapalnego [3].
- Przyspieszające gojenie – allantoina pobudza proliferację komórek naskórka i ziarninowanie [1].
- Przeciwbólowe – miejscowe zastosowanie przynosi ulgę w bólach mięśni, stawów i nerwobólach [3].
- Europejska Agencja Leków (EMA) dopuszcza stosowanie żywokostu wyłącznie zewnętrznie i jedynie na nieuszkodzoną skórę [2].
Zastosowanie
Najczęściej stosuje się korzeń żywokostu, zbierany jesienią lub wczesną wiosną. W warunkach domowych można przygotować:
1. Macerat olejowy do okładów
- Składniki: 50 g świeżego lub suszonego korzenia żywokostu, 200 ml oleju (np. oliwa z oliwek).
- Sposób przygotowania: Korzeń rozdrobnić, zalać olejem, macerować przez 14 dni w ciemnym miejscu, codziennie wstrząsając. Przecedzić i przechowywać w lodówce.
- Zastosowanie: Stosować zewnętrznie na bóle kręgosłupa, stłuczenia, obrzęki, zakwasy, przeciążone stawy.
- Czas kuracji: do 2 tygodni, maks. 3 razy dziennie.
2. Maść żywokostowa
- Składniki: 50 ml maceratu olejowego, 5 g wosku pszczelego, ewentualnie kilka kropli olejku lawendowego.
- Sposób przygotowania: Wosk rozpuścić w kąpieli wodnej, dodać macerat, dobrze wymieszać, przelać do słoiczka.
- Zastosowanie: Do smarowania bolesnych miejsc, np. kolan, łokci, kręgosłupa.
3. Okłady z odwaru
- Składniki: 2 łyżki suszonego korzenia, 250 ml wody.
- Sposób przygotowania: Gotować 10 minut na małym ogniu, odcedzić.
- Zastosowanie: Nasączyć gazę, przykładać 2–3 razy dziennie na stłuczenia, opuchlizny, siniaki.
Uwaga: Nie należy stosować żywokostu na otwarte rany, błony śluzowe ani długotrwale.
Przeciwwskazania
Żywokost zawiera alkaloidy pirolizydynowe, które w dużych dawkach i przy długotrwałym stosowaniu mogą być hepatotoksyczne. Dlatego:
- Nie wolno stosować wewnętrznie – nawet w postaci naparów.
- Nie stosować długotrwale – maksymalnie 4–6 tygodni rocznie łącznie.
- Nie stosować u kobiet w ciąży i karmiących piersią.
- Nie stosować u dzieci poniżej 12. roku życia.
- Nie stosować na otwarte rany ani błony śluzowe.
Porady praktyczne
Zbiór i przygotowanie
- Kiedy zbierać: Korzeń zbiera się jesienią (październik–listopad) lub wczesną wiosną (marzec–kwiecień), zanim roślina wypuści liście.
- Części rośliny: Surowcem zielarskim jest wyłącznie korzeń żywokostu.
- Suszenie: W temperaturze do 40°C, w cieniu i przewiewnym miejscu. Korzeń tnie się na plasterki przed suszeniem.
- Przechowywanie: W szczelnym pojemniku, z dala od światła, do 1 roku.
Szczegóły o morfologii żywokostu znajdziesz w Leksykonie ziół.
Domowa uprawa
- Gleba: Żyzna, wilgotna, próchnicza – roślina lubi stanowiska lekko zacienione.
- Podlewanie: Obfite – nie znosi przesuszenia.
- Rozmnażanie: Przez sadzonki korzeniowe lub podział kęp wczesną wiosną.
Wskazówki praktyczne
- Usuwanie goryczy: Przygotowując macerat olejowy, można najpierw przepłukać rozdrobniony korzeń w letniej wodzie.
- Klarowanie odwaru: Po gotowaniu odwar przecedź przez gazę lub filtr do kawy – przedłuża trwałość.
- Wzbogacenie maści: Można dodać żywicę sosnową lub olejek rozmarynowy dla lepszego działania przeciwzapalnego.
Bibliografia
[1] Gruenwald J., Brendler T., Jaenicke C. PDR for Herbal Medicines, 4th ed. Montvale: Thomson Healthcare, 2007.
[2] European Medicines Agency (EMA). Assessment report on Symphytum officinale L., radix, 2011. https://www.ema.europa.eu/en/documents/herbal-report/final-assessment-report-symphytum-officinale-l-radix_en.pdf
[3] Yarnell E., Abascal K. „Comfrey root: a topical anti-inflammatory and analgesic herb.” Alternative and Complementary Therapies, 2009;15(3):147–151.
[4] Łuczaj Ł. Dzika kuchnia. Rośliny jadalne z pól, łąk i lasów. Warszawa: Wydawnictwo Nasza Księgarnia, 2013.
